04-12-2014, 06:30 PM
Çevrimdışı
9. GÖK CİSİMLERİ İLE ENLEM TAYİNİ:
A durumu Lat ve Dec.aynı isimde
ve Lat.>Dec Lat=Dec.+ZX
1.Adım:Boylamın zamana çevrilmesi:
[sup] [/sup]Long------ 2[sup]h[/sup]11[sup]m[/sup]
[sup] [/sup]UT--------09[sup]h[/sup]45[sup]m[/sup]
3.Adım: UT ile 9 Mayıs sayfasında güneşin dec. hesaplanır.
IE ---------+ 2’.1
Obs.Alt----58°44’.9
Dip -------- - 6’.8
App.Alt.---58°38’.1
Main Corr.-+ 15’.4
Ho--------- 58°53’.5
Durum B Lat ve dec.aynı isimde Dec.>Lat
ZX=90 – Ho Lat=Dec. - ZX
Durum C Lat ve Dec. ayrı isimlerde
ZX=90° - Ho Lat=ZX – Dec.
Bu durumda enlem ve gök ekvatorundan yükselim farklı isimdedir. Şekil 9-4 te bu durum gösterilmektedir.
Şayet gözlemcinin yarı küresindeki bir gök cismi için Lat+dec>90° olursa yani bu yıldız batmayan bir yıldız ise bu gök cismi alt meridyen geçişinde görülebilir. Bu durumda da enlem tesbiti yapılabilir.Şekilde aynı sembollerle başucu Z gök cismi X kuzey kutbu P ile gösterilmiştir.
Şekilde ZOQ gözlemcinin enlemidir.POE açısı gözlemcinin enlemine eşittir.Çünkü ZO ┴ OE ve OQ ┴ PO olduğundan.
Lat=90+Ho-Dec.
Enlem=(90-dec)+Ho ve buradan;
Lat=90°-38°31’,8=51°28’,2
Lat 51°28’,2N
9.4.Gözlemcinin enlemi ve kutupsal yükseklik:
[img=412x154]file:///C:/Users/AYTEMI~1/AppData/Local/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image010.gif[/img]
9.5.Gök cisminin meyli ve kutupsal yüksekliği:
Gök cisimleri meridyenimizde bulunduğunda yani LHA=0° olduğunda daha önce öğrendiğimiz bazı kavramları şekil 9-1 üzerinde tekrar tanımlayalım. P[sub]N[/sub] ve P[sub]S[/sub] gök kutupları,QQ’ gri düzlem gök ekvatorudur.Bu şekilden bir kesit alalım ve şekil 9-2 de gösterelim.
a.XOB açısı mavi taralı açı gök cisminin gök ekvatorundan açısal yükselimidir ki biz buna yükselim (Declination) kısaca dec. diyoruz ve bu değer almanaklarda mevcuttur.
b.Z noktasını başucu olarak biliyoruz.
c.EE’ kırmızı düzlem gözlemcinin ufuk düzlemidir.
d.XOC açısı sarı ve mavi açıların toplamı gök cisminin ufuk düzleminden olan açısal yükselimidir ki biz bu açıyı sekstant ile ölçerek elde ederiz.Açısal yükselim o gün içinde meridyen geçişinde en yüksek değeri alır.
e.ZOB açısı mavi ve yeşil açıların toplamı ise gözlemcinin enlemidir.
Bu şekillerdeki özel duruma A durumu diyelim ve özelliği açıklayalım. Gözlemci ve gök cismi aynı yarı kürede ve gözlemcinin enlemi gök cisminin yükseliminden büyüktür.
Şimdi ZOX açısını veya ZX yayını hesaplayalım.ZX mesafesi daha önceden bildiğimiz başucu mesafesidir.Gök cisminin ufuk düzleminden olan açısal yükselimi yani sekstant ile ölçtüğümüz yükselimden hataları düzelterek bulduğumuz değer gerçek açısal yükselim (Ho) idi.
O halde şekil-1’den; ZX= 90 -Ho yazılır.
Son adım olarak
A durumunda; Lat=Dec.+ZX yazarız.
Bu hesaplamalar için enbaşta söylediğimiz durum gök cisminin meridyenimizde oluşu idi.Burada dikkat edilmesi gereken; enlemin bulunması için boylamın doğru bir şekilde tesbit edilmesidir. Boylamdaki hatalar enlemin hatalı tesbitine yolaçar. Bu özel durum ile ilgili veriler almanakta bulunmaktadır.
A durumu Lat ve Dec.aynı isimde
ve Lat.>Dec Lat=Dec.+ZX
Enlem veya meylin birbirine göre büyüklüğü şöyle tesbit edilir;
Kuzey yarı küredeki gözlemci güneye dönerek(180° ye),
Güney yarı küredeki gözlemci kuzeye dönerek(000° ye),ölçüm yaparsa Lat>dec olur.
ÖRNEK:9 Mayıs 1996 günü güneşin alt kenarından meridyen geçişinde yapılan gözlemde Sex.Alt=58°42’.8 bulunmuştur. Boylamımız Long=032°45’E ve yaklaşık enlemimiz Lat 48°30’N alet hatası IE=+2.1 ve gözlemcinin göz yüksekliği 15 metredir.Enlemi bulunuz.
1.Adım:Boylamın zamana çevrilmesi:
32°--------2[sup]h[/sup]08[sup]m[/sup]
45’-------- 3[sup]m[/sup]
32°45’----2[sup]h[/sup]11[sup]m[/sup]
2.Adım:9 Mayıs sayfasından meridyen geçişi LMT alınır.UT’ye çevrilir.
LMT -----11[sup]h[/sup]56[sup]m [/sup][sup] [/sup]Long------ 2[sup]h[/sup]11[sup]m[/sup]
[sup] [/sup]UT--------09[sup]h[/sup]45[sup]m[/sup]
3.Adım: UT ile 9 Mayıs sayfasında güneşin dec. hesaplanır.
9 Mayıs 09[sup]h[/sup] için dec. N17°28’.4
d=0.6 ve 45[sup]m[/sup] için düz.+ 0.5
9 Mayıs 09[sup]h[/sup]45[sup]m[/sup] dec. N17°28’.94.Adım:Ho.bulunur.
Sex.Alt.---58°42’.8IE ---------+ 2’.1
Obs.Alt----58°44’.9
Dip -------- - 6’.8
App.Alt.---58°38’.1
Main Corr.-+ 15’.4
Ho--------- 58°53’.5
5.Adım:ZX hesaplanır.
ZX=90°- Ho=90°-58°53’.5 ZX=31°06’.5
6.Adım:Enlem hesaplanır.Enlem ve dec aynı isimde N ve Lat>dec.A durumu:
Lat=Dec. + ZX=17°28’.9 + 31°06’.5 Lat=48°35’.4N bulunur.
9.1.Özel durum BBu durumda enlem ve yükselim aynı isimde olmakla beraber yükselim enlemden büyüktür.Şekil 9-3
Enlem veya meylin birbirine göre büyüklüğü şöyle tesbit edilir;
Durum B Lat ve dec.aynı isimde Dec.>Lat
ZX=90 – Ho Lat=Dec. - ZX
Kuzey yarı küredeki gözlemci kuzeye dönerek(000° ye),
Güney yarı küredeki gözlemci güneye dönerek(180° ye),ölçüm yaparsa dec>lat olur.
ÖRNEK:11 Mayıs 1996 günü venüs gezegeninin üst meridyen geçişinde yapılan gözlemde Sex.Alt=85°42’.7 bulunmuştur. Yaklaşık konum Lat 23°30’N ve Long 063°45’W alet hatası IE +2’.8 ve göz yüksekliği 10 metredir.Enlemi bulun.
[img=242x199]file:///C:/Users/AYTEMI~1/AppData/Local/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image004.jpg[/img]Gerçek açısal yükselim hesaplanır;
Sex.Alt 85°42’.7
IE + 2’.8
Obs.Alt 85°45’.5
Dip - 5’.6
App.Alt 85°39’.9
Main corr - -0’.1
85°39’.8
Paralax + 0’.0
Ho 85°39’.8
Boylam zamana çevrilir ve Meridyen geçişi UT hesaplanır;
63° 4[sup]h[/sup]12[sup]m[/sup] LMT 14[sup]h[/sup]30[sup]m[/sup]
45’ - 3[sup]m[/sup] Long +4[sup]h[/sup]15[sup]m[/sup]
63°45’ 4[sup]h[/sup]15[sup]m[/sup] UT 18[sup]h[/sup]45[sup]m[/sup]
UT ile 11 Mayıs sayfasından dec.hesaplanır;
11 Mayıs 18[sup]h[/sup] için dec. N27°38’.7
d=0’.1 ve 45[sup]m[/sup] için düz + 0’.1
11 Mayıs 18[sup]h[/sup]45[sup]m[/sup] dec. N27°38’.8
Başucu mesafesi ve Enlem hesaplanır;
ZX=90° - Ho = 90 - 85°39’.8 = 4°20’.2
Lat=Dec – ZX = 27°38’.8 - 4°20’.2 =23°18’.6N
Lat=23°18’.6N
9.2 zel durum C:Durum C Lat ve Dec. ayrı isimlerde
ZX=90° - Ho Lat=ZX – Dec.
Bu durumda enlem ve gök ekvatorundan yükselim farklı isimdedir. Şekil 9-4 te bu durum gösterilmektedir.
ÖRNEK:11 Mayıs 1996 günü jupiter gezegeninin üst meridyen geçişinde yapılan gözlemde Sex.Alt=35°42’.7 bulunmuştur. Yaklaşık konum Lat 32°10’N ve Long 063°45’W alet hatası IE 2’.8 ve göz yüksekliği 10 metredir.Enlemi bulun.
[img=244x217]file:///C:/Users/AYTEMI~1/AppData/Local/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image005.jpg[/img]Sex.Alt 35°42’.7
IE + 2’.8
Obs.Alt 35°45’.5
Dip - 5’.6
App.Alt 35°39’.9
Main corr.-- -1’.4
Ho 35°38’.5
Boylam zamana çevrilir;
63° 4[sup]h[/sup]12[sup]m[/sup]
45’ - 3[sup]m[/sup]
63°45’ 4[sup]h[/sup]15[sup]m[/sup]
Meridyen geçiş zamanı UT ye çevrilir;
LMT 04[sup]h[/sup]03[sup]m[/sup]
Long 4[sup]h[/sup]15[sup]m[/sup]
UT 08[sup]h[/sup]18[sup]m[/sup]
Meyil bulunur;
11 Mayıs 08[sup]h[/sup] için dec S22°13’.6
d=0’.0 ve 18[sup]m[/sup] için düz + 0’.0
11 Mayıs 08[sup]h[/sup]18[sup]m[/sup] dec S22°13’.6
Başucu mesafesi ve enlem hesaplanır;
ZX=90° - Ho = 90 - 35°38’.5 = 54°21’.5
Lat=ZX – Dec. = 54°21’.5 - 22°13’.6 = 32°07’.9N
Lat=32°07’.9N
9.3.Alt meridyen geçişinde enlem tesbiti:Şayet gözlemcinin yarı küresindeki bir gök cismi için Lat+dec>90° olursa yani bu yıldız batmayan bir yıldız ise bu gök cismi alt meridyen geçişinde görülebilir. Bu durumda da enlem tesbiti yapılabilir.Şekilde aynı sembollerle başucu Z gök cismi X kuzey kutbu P ile gösterilmiştir.
Şekilde ZOQ gözlemcinin enlemidir.POE açısı gözlemcinin enlemine eşittir.Çünkü ZO ┴ OE ve OQ ┴ PO olduğundan.
POE=POX+XOE olduğu şekilde görülmektedir.POX gök cisminin kutupsal mesafesi ve XOE ise gök cisminin açısal yükselimidir.O halde;
Enlem=Gök cisminin kutupsal mesafesi+Gök cisminin yükselimi
Lat=90+Ho-Dec.
Enlem=(90-dec)+Ho ve buradan;
ÖRNEK:11 Mayıs 1996 günü Kochab yıldızının alt meridyen geçişinde yapılan gözlemde Sex.Alt=35°42’.7 bulunmuştur. Yaklaşık konum Lat 51°20’N ve Long 063°45’W alet hatası IE 2’.8 ve göz yüksekliği 10 metredir.Enlemi bulun.
[img=211x212]file:///C:/Users/AYTEMI~1/AppData/Local/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image007.jpg[/img]Sex.Alt 35°42’.7
IE + 2’.8
Obs.Alt 35°45’.5
Dip - 5’.6
App.Alt 35°39’.9
Main corr.-- -1’.4
Ho 35°38’.5
Meyil bulunur;
11 Mayıs Kochab yıldızı için dec N74°10’.3
Başucu mesafesi ve enlem hesaplanır;
Lat=90+Ho-Dec.=90°+35°38’,5-74°10’,3Lat=90°-38°31’,8=51°28’,2
Lat 51°28’,2N
9.4.Gözlemcinin enlemi ve kutupsal yükseklik:
Gözlemcinin enlemi gözlemciyi ® yerin merkezine (O) birleştiren doğrunun ekvator düzlemi ile yaptığı açıdır. (Kırmızı) Bilindiği gibi kutup noktalarını yerin merkezine birleştiren doğru yani dünyanın ekseni ekvatorla 90° lik bir açı yapar. Gözlemcinin ekvatordan açısal uzaklığı diyebileceğimiz enleme karşılık gözlemciyi yerin merkezine birleştiren doğrunun eksen ile yaptığı açıya (Mavi) ise gözlemcinin kutupsal yüksekliği denir. Şekil 9-5 te gösterildiği gibi gözlemcinin enlemi ile kutupsal yüksekliği tümleyen açılardır ve;
Kutupsal yükseklik = 90° - Enlem yazabiliriz.
[img=412x154]file:///C:/Users/AYTEMI~1/AppData/Local/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image010.gif[/img]
9.5.Gök cisminin meyli ve kutupsal yüksekliği:
Gök cisminin meyli gök cismini (X) yerin merkezine (O) birleştiren doğrunun gök ekvator düzlemi ile yaptığı açıdır. (Kırmızı) Bilindiği gibi gök kutup noktalarını yerin merkezine birleştiren doğru yani gök kürenin ekseni gök ekvatoru ile 90° lik bir açı yapar. Gök cisminin gök ekvatorundan açısal uzaklığı diyebileceğimiz meyil değerine karşılık gök cismini yerin merkezine birleştiren doğrunun eksen ile yaptığı açıya (Mavi) ise gök cisminin kutupsal yüksekliği denir. Şekil 9-6 da gösterildiği gibi gök cisminin meyli ile kutupsal yüksekliği tümleyen açılardır ve;
Kutupsal yükseklik = 90° - Enlem yazabiliriz.
9.6.Gözlemcinin enlemi ve gök cisminin kutupsal yüksekliği:Şekil 9-7 üzerinde bazı kavramları yeniden tarif edelim.
[img=260x211]file:///C:/Users/AYTEMI~1/AppData/Local/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image012.jpg[/img]a.EE’ gözleminin ufuk düzlemidir.
b.XOE’ (Yeşil) gök cisminin gerçek açısal yükselimidir.
c.XOQ’ gök cisminin gök ekvatorundan yükselimi yani meylidir.
d.ZOQ gözlemcinin enlemidir.
Bu kavramları kullanarak aşağıdakileri saptayalım;
POE’ Gözlemcinin enlemine (ZOQ açısına) eşittir.
Nedeni POdikOQ ve OE’dikZO
POE’ ise iki adet açıdan meydana gelmektedir.
1.Gök cisminin gerçek açısal yükselimi XOE’
2.Gök cisminin kutupsal yükselimi POX
O halde
ZOQ=XOE’+POX kavramlarla yazarsak
Enlem=Gerçek açısal yükselim+Gök cisminin kutupsal yükselimi
9.7.Boylam geçişinde semt açısı:
Herhangi bir gök cisminden gözlem yapıldığında boylam geçişinde LHA=0° dir. Gözlemci ile aynı düzlemde olan gök cismini dünyanın merkezine birleştiren doğru da bu düzlemde olacaktır ve gözlemcinin boylamını kesecektir. Bu durumda coğrafik konum ile aynı boylamda olmalarından dolayı gözlemci coğrafik konumu 000° veya 180° de görür.Başka bir anlatımla semt 000° veya 180° hakikidir.